1.-
IZAKI BIZIDUNEN EZAUGARRIAK
¬ Izaki bizidunen
ezaugarriak:
jaio eta hil egiten dira
antzeko konposizio kimikoa
zelulaz osatuta daude
bizi-funtzioak betetzen dituzte: nutrizioa, harremana eta ugalketa
a Nutrizio-funtzioa: materia eta energia
lortu
¬ izaki autotrofoak (ad.
landareak):
materia ez-organikoa (ura, gatz mineralak) erabiltzen dute
energia erabiltzen dute (landareen fotosintesian, argi-energia)
materia organikoa (glukosa) sortzen dituzte
¬ izaki heterotrofoak (ad.
animaliak):
beste izakien materia organikoa hartzen dute
b Harreman-funtzioa:
elkarrekin eta ingurunearekin
estimuluak jaso eta erantzun egokiak eman
c
Ugalketa funtzioa: antzeko onodrengoak sortu
¬ ugalketa asexuala (ad.
belakiak)
banako bakar batetik
ondorengo berdinak
¬ ugalketa sexuala (ad.
gizakia)
sexu desberdineko bi banakotik
gametoak elkartzean zigotoa sortzen da
ondorengoak antzekoak
2.- IZAKI BIZIDUNEN KONPOSIZIO KIMIKOA
¬ Izaki bizidunen elementu
kimiko nagusienak: C, H, O, N
¬ Bizidun guztiak materia
berdinaz osatuta daude: ez-organikoak eta organikoak, baina proportzio
desberdinean
a Substantzia
ez-organikoak (bizigabeek eta bizidunek):
¬ ura: ugariena (%65)
funtzioak: erreakzio kimikoak, garraiobidea
¬ gatz mineralak: ad.
funtzioak: egiturak (hezurrak), erregulazioa
b Substantzia organikoak (bizidunek soilik):
¬ gluzidoak: ad.
glukosa, zelulosa
funtzioak: energia, egiturak
¬ lipidoak: ad. gantz
azidoak, kolesterola
funtzioak: energia erreserba, egiturak
¬ proteinak: ad. hemoglobina
funtzioak: egiturak, garraioa, babesa,...
¬ azido nukleikoak: ad. ADN
funtzioa: informazioa gorde eta transmititu
3.- ZELULA
¬ Hook-ek, XVII.
mendean, zelula hitza "asmatu"
kortxo xafla batean ikusitako gelatxoak adierazteko
¬ Schleiden eta Schann-ek,
XIX. mendean, teoria zelularra proposatu zuten
izaki bizidun guztiak zelula batez edo gehiagoz osatuta daude
zelulak dira bizi-funtzioak betetzen duen bizidunen parterik txikienak
zelula guztiak aurreko zelula batetik sortzen dira
a Zelulen antolaketa: zelula guztiek dute:
¬ mintz plasmatikoa:
kanpotik banatzen duen estalki fina
babestu, isolatu, trukaketa erregulatu
¬ zitoplasma: zelularen
barnekoa; bi osagai:
hialoplasma: likidoa
organuluoak: funtzioak egiten dituzten egiturak
¬ material genetikoa: ADN
zelularen funtzionamendua erregulatzen du
ondorengo zeluletara informazioa igarotzen du
b Zelula motak (material genetikoaren
kokapenaren arabera):
¬ zelula prokariota:
material genetikoa zitoplasman sakabanatuta
ez dute nukleorik, txikiagoak eta sinpleagoak
§
ad. bakterioak, protozooak
¬ zelula eukariota: material
genetikoa nukleoan dago
mintza batez inguratuta
§
ad. animalien-zelulak eta landareen zelulak
¬
Landare-zelulak animalia-zelularekiko dituen
ezberdintasunak
zelula-pareta,
gogorra, mintzaren kanpotik
§
zelulari forma eta gogortasuna ematen dio
forma
poliedrikoa du (animaliena, forma askotarikoak)
kloroplastoak
§
fotosintesirako klorofila duten organuluoak
bakuolo
handiagoak
¬
Izaki bizidun motak (zelula kopuruaren
arabera)
zelulabakarrak:
zelula bakar batez osatuta
§
zelulak bizi-funtzio guztiak betetzen ditu
§
batzuetan koloniatan elkartzen dira
zelula bakoitzak berarentzat bizi-funtzio
guztiak betetzen ditu
zelulanitzak:
zelula batez baino gehiagoz osatuta
§
lankidetza: zelula bakoitzak funtzio bat egiten
du guztientzat
a
Antolaketa-mailak:
¬
Izaki zelulanitzetan, zelulak funtzio batean
espezializatzen dira
Forma
eta egitura moldatzen dituzte
Elkartzen
dira antolaketa-mailatan: ehunak, organuak, aparatuak, sistemak
¬
Ehunak: zelulen elkartea (funtzio bera egiten dute,
antzekoak dira)
Ad.
Muskulo-zelulak, nerbio-zelulak, epitelio-zelulak
¬
Organoak: ehunen elkartea (ekintza bat egiteko)
Ad.
Bihotza, begia, garuna,…
¬
Sistemak: antzeko organoen elkartea (funtzio
berbera, ekintza independienteak)
Ad.
Muskulo-sistema, nerbio-sistema,…
¬
Aparatuak: organo desberdinen elkartea (funtzio
desberdinak, ekintza koordinatuak)
Ad.
Liseri aparatua, arnas aparatua, ugal aparatua
¬
Organismoa: aparatu eta sistemen elkartea, izaki
zelulanitza
6.- IZAKI BIZIDUNEN SAILKAPENA
¬
Taxonomia: izaki bizidunen sailkapena
(identifikatu, sailkatu, ordenatu
Taxoiak
edo kategoria taxonomikoak: azpitaldeak
§
Erreinua, tipo, klase, ordena, familia, generoa,
espezie, raza
taxoi txikiagoek, ezaugarri amankomun gutxiago
7.- BOST ERREINUAK
¬
Moneroen erreinua:
Prokariotak,
Zelulabakarrak
§
Autotrofo edo heterotrofoak
§
Ad. Bakterioak
¬
Protistoen erreinua:
Eukariotak
§
Zelulabakarrak edo ehunik gabeko zelulanitzak
§
Autotrofo edo heterotrofoak
§
Ad. Algak edo protozooak
¬
Onddoen erreinua:
Eukariotak,
heterotrofoak
§
Zelulabakarrak edo ehunik gabeko zelulanitzak
§
Ad. Perrretxikoak, legamiak, lizunak
¬
Landareen erreinua:
Eukariotak,
zelulanitzak, autotrofoak
§
Ad. Goroldioak, iratzeak, landare loredunak
¬
Animalien erreinua:
Eukariotak,
zelulanitzak, heterotrofoak
§
Ad. Animaliak (ornogabeak eta ornodunak)
8.- ESPEZIEAK
Espezie bateko izakiak:
Haien artean antzekoak eta ugalkorrak
Ondorengoak ere antzekoak eta ugalkorrak
Izenak
Izen arrunta: hizkuntza ezberdinetan desberdina, zailtasunak
Izen zientifikoa: hizkuntza ezberdinetan bera
Nomenklatura binomiala: latinezko bi hitz (Generoa espeziea)
ARIKETAK:
http://agrega.hezkuntza.net/repositorio/10012012/e0/es-eu_2011122133_3310801/ciencias1eso/monerasprotoctistas/actividades/rb_monerasprotoctistas01/eu_carcasa.html
http://agrega.hezkuntza.net/repositorio/10012012/e0/es-eu_2011122133_3310801/ciencias1eso/monerasprotoctistas/actividades/ch_monerasprotoctistas02/eu_carcasa.html
http://agrega.hezkuntza.net/repositorio/10012012/e0/es-eu_2011122133_3310801/ciencias1eso/monerasprotoctistas/actividades/ch_monerasprotoctistas02/eu_carcasa.html
No hay comentarios:
Publicar un comentario